අලි ඇතුන්ගේ ඉතිහාසය ඉතා සිත් ඇදගන්නා සුළු ය.මන්ද ඔවුන් බොහෝ සංස්කෘතීන් විසින් ගෞරවයට පාත්‍ර වී ඇත. අලි ඇතුන් විවිධ අරමුණු සඳහා භාවිතා කර ඇත.අලි ඇතුන් අයත් වන්නේ එලිෆන්ටිඩේ පවුලට වන අතර එයට නූතන අලි ඇතුන් සහ මැමත් සහ මැස්ටෝඩන් වැනි ඔවුන්ගේ වඳ වී ගිය ඥාතීන් ඇතුළත් වේ. ඔවුන් වසර මිලියන 60කට පමණ පෙර ආරම්භ වූ Proboscidea අනුපිළිවෙලෙහි කොටසකි . Gomphotheres ලෙස හැඳින්වෙන නූතන අලින්ගේ මුතුන් මිත්තන් මීට වසර මිලියන 23-5කට පමණ පෙර ජීවත් වූ අතර අවසානයේ අද අපට හුරුපුරුදු අලි ඇතුන් විශේෂය බිහි විය.ලෝකයේ අද වන විට එම ජීවමාන අලි විශේෂ තුනක් ඇත.එනම්,

1.අප්‍රිකානු සැවානා අලියා (Loxodonta africana)

මෙම අලි විශේෂය ලෝකයේ විශාලම සහ අතිශය දැවැන්ත සත්ත්වයයි. සැවානා අලින්  දිගු දළ, විශාල කන් සහිත වන අතර ඔවුන් මහා පතන වටා පැතිරී සිටිති. ඔවුන්ගේ කන ඉතා විශාල වේ.එය ශරීර උෂ්ණත්වය පාලනය කිරීමට උදව්වක් ලෙස පිහිටා ඇත.මෙම අලි විශේෂය අප්‍රිකාවේ විශාල සැවානා ප්‍රදේශවල වාසය කරයි. එහිදී ගසින් පළතුරු, පත්‍ර, සහ තඹු අනුභව කරයි.සැවානා අලින් රංචු ලෙස, එනම් සාමාන්‍යයෙන් මව සහ ඇගේ දරුවන් සහිතව ජීවත් වේ.

2.අප්‍රිකානු වනාන්තර අලියා (Loxodonta cyclotis)

මෙම විශේෂය, සැවානා අලියාට වඩා කුඩා වන අතර අප්‍රිකාවේ වනාන්තර ප්‍රදේශවල වාසය කරයි.අප්‍රිකානු වනාන්තර අලින්ගේ දළ ඉතා කුඩා සහ මුළු ශරීරය සැවානා අලියාට වඩා කුඩා වේ. ඔවුන් වඩා ගැඹුරු වනාන්තරවලට ගමන් කිරීමට හැකිවන පරිදි හැඩගැසී ඇත.අප්‍රිකාවේ තෙත් වනාන්තර ප්‍රදේශවල වාසය කරන අතර විශේෂයෙන්ම මධ්‍යම සහ බටහිර අප්‍රිකාවේ වනාන්තරවල දක්නට ලැබේ. ඔවුන්ගේ ආහාර වන්නේ පලතුරු, පොල්පත්, සහ ගස්වල කොටස් ය. 

3. ආසියානු අලියා (Elephas maximus)

ආසියානු අලියා අප්‍රිකානු අලි වර්ගයන්ට වඩා කුඩාය.නමුත් ආසියාවේ විශාල ප්‍රදේශවල වාසය කරයි. ආසියානු අලින්ගේ කන අප්‍රිකානු අලින්ට වඩා කුඩාය.ඔවුන්ගේ දළ වැඩිවශයෙන් පිරිමි අලින්ට පමණක් ඇති වේ.ආසියානු අලින් ශ්‍රී ලංකාව, ඉන්දියාව, තායිලන්තය, සහ ඉන්දුනීසියාව වැනි රටවල වනාන්තර සහ වියලි වනාන්තර ප්‍රදේශවල ජීවත් වෙති.ආසියානු අලින් ද රංචු ලෙස ජීවත් වන අතර, සාමාන්‍යයෙන් මවක් සහ ඇගේ දරුවන් සමග එකට ගමන් කරයි.

මෙම වර්ග තුන ම ලෝකයේ වඩාත්ම දරුණු සත්වයන් අතරට ඇතුළත් වන අතර, ඔවුන්ගේ සංරක්ෂණය ලොව පුරා වැදගත් වී තිබේ.මෙහි අප්‍රිකානු සහ ආසියාතික අලි මීට වසර මිලියන 6 කට පමණ පෙර අපසරනය විය. ආසියාවේ සහ අප්‍රිකාවේ වසර දහස් ගණනක් පුරා අලි ඇතුන් මානව සංස්කෘතියේ වැදගත් කාර්යභාරයක් ඉටු කර ඇත . ඔවුන් පුරාණ සංස්කෘතීන් තුළ ගෞරවයට පාත්‍ර වූ අතර බොහෝ විට දෙවිවරුන් හා රාජකීයයන් සමඟ සම්බන්ධ විය.ආසියානු අලියා ඉන්දියානු සංස්කෘතිය තුළ සහස්‍ර ගණනාවක් පුරා වැදගත් වේ. අලි-හිස් ඇති ගනේෂ දෙවියන් ප්‍රඥාව සහ නව ආරම්භය සංකේතවත් කරන හින්දු ආගමේ සහ ඉන්දීය පුරාවෘත්තවල අලි ඇතුන් කැපී පෙනේ . ආසියාතික අලි ඇතුන් හීලෑ කර ශ්‍රමය, ප්‍රවාහනය සහ යුද්ධය සඳහා යොදා ගන්නා ලදී. එයට හොඳ ම නිදසුන වන්නේ මහා භාරතය සහ රාමායනය වැනි පුරාණ ඉන්දියානු ග්‍රන්ථවල යුද්ධයේ සහ රාජකීය පෙරහැරවල අලි ඇතුන් ගැන සඳහන් වේ.

ශ්‍රී ලංකාවේ ද අලි ඇතුන් ඉතා ගෞරවයට පාත්‍ර වූ අතර අද පවා ඔවුන් ආගමික හා සංස්කෘතික වැදගත්කමක් දරයි. ශ්‍රී ලාංකේය රජවරුන් චාරිත්‍ර වාරිත්‍ර සඳහා ඇතුන් යොදාගත් අතර, පූජනීය අලි ඇතුන් පෙරහැරවලට ද යොදාගන්නා ලදී.ඒ අතර වාර්ෂිකව පවත්වන ඇසළ පෙරහැර සම්ප්‍රදාය අද දක්වාම පවතී.අප්‍රිකාව තුළ ද පුරාණ ඊජිප්තුවේ අලි ඇතුන් දුර්ලභ වූ නමුත් ඔවුන්ගේ ඇත්දළ වෙළඳාම් කරන ලද අතර ඉහළ අගයක් ගන්නා ලදී. කාර්තේජ්හිදී , කීර්තිමත් ජෙනරාල් හැනිබල් රෝමයට එරෙහි ඔහුගේ ව්‍යාපාරයේ දී අලි ඇතුන් භාවිතා කළ අතර, දෙවන පියුනික් යුද්ධයේදී (ක්‍රි.පූ. 218-201) කුඩා යුධ අලි හමුදාවක් සමඟ ඇල්ප්ස් කඳු තරණය කළේය . කෙසේ වෙතත්, හැනිබල්ගේ අලි බොහෝ විට මිය ගියේ හරස් මාර්ගයේ දුෂ්කර තත්වයන් තුළ ය.

ඓතිහාසික වශයෙන්, අලි ඇතුන් බොහෝ කලාපවල, විශේෂයෙන් ඉන්දියාව , පර්සියාව , අග්නිදිග ආසියාව සහ මධ්‍යධරණී මුහුදේ "යුද අලි" ලෙස භාවිතා කරන ලදී . සතුරන් බිය ගැන්වීමට, පාබල රේඛා බිඳ දැමීමට සහ දුනුවායන් සඳහා ජංගම වේදිකා ලෙස සේවය කිරීමට ඔවුන් බොහෝ විට සටන්වල දී භාවිතා කරන ලදී. මහා ඇලෙක්සැන්ඩර් සහ පර්සියානු රජු III වන ඩේරියස් අතර ගෞගමේලා සටන ( ක්‍රි.පූ. 331) ග්‍රීකයන්ට සැලකිය යුතු බලපෑමක් ඇති කළ යුධ අලි ඇතුන් ඇතුළත් විය.යටත් විජිත යුගයේ ආරම්භයත් සමඟ ඇත් දළ වෙළඳාම ඉහළ යාම හේතුවෙන් අලි ඇතුන්, විශේෂයෙන් අප්‍රිකාවේ දැඩි පරිහානියකට මුහුණ දුන්නේය. යුරෝපීය යටත් විජිතවාදීන් අලි ඇත් දත් සොයා ගිය අතර එය පියානෝ යතුරු, ස්වර්ණාභරණ සහ වෙනත් සුඛෝපභෝගී භාණ්ඩ වැනි භාණ්ඩ සැකසීම සඳහා ඉහළ අගයක් ගන්නා ලදී. මෙය අප්‍රිකාවේ සහ ආසියාවේ අලි ඇතුන් අධික ලෙස දඩයම් කිරීමට හේතු විය.

19 වැනි සියවසේ අගභාගයේ සහ 20 වැනි සියවසේ මුල් භාගය වන විට ඇතැම් ප්‍රදේශවල අලි ඇතුන් වඳ වී යාම මෙන් ම දඩයම් ද කරන ලදී.එමෙන්ම අලි ඇතුන් ද අල්ලාගෙන යුරෝපීය සර්කස් සහ ප්‍රදර්ශන සඳහා විදේශීය සතුන් ලෙස භාවිතා කරන ලදී.කෙසේ වෙතත් අද වන විටත් අලි ඇතුන් සංස්කෘතික, ආගමික සහ පාරිසරික වැදගත්කමක් දිගටම දරයි. ආසියාවේ බොහෝ ප්‍රදේශවල අලි ඇතුන් උත්සව, චාරිත්‍ර වාරිත්‍ර සහ ආගමික උත්සව සඳහා අත්‍යවශ්‍ය වේ.අප්‍රිකාවේ , අලි ඇතුන් විවිධ සම්ප්‍රදායික විශ්වාසයන් තුළ සමරනු ලබන අතර ඒවා ශක්තිය, ප්‍රඥාව සහ ආරක්ෂාව සංකේතවත් කරයි .අභයභූමි, දඩයම් විරෝධී නීති සහ පරිසර පද්ධති තුළ ඔවුන්ගේ වැදගත්කම පිළිබඳව මහජනතාව දැනුවත් කිරීම හරහා අලි ගහනය ආරක්ෂා කිරීමට සහ සංරක්ෂණය කිරීමට ලොව පුරා සංවිධාන සහ රජයන් ක්‍රියාකාරීව කටයුතු කරයි.

අලි ඇතුන්ට පොහොසත් ඉතිහාසයක් ඇති අතර එය මානව ශිෂ්ටාචාරය හා ස්වභාවික පරිණාමය සමඟ ගැඹුරින් බැඳී ඇත. ඔවුන්ගේ ප්‍රාග් ඓතිහාසික මුතුන් මිත්තන්ගේ සිට පුරාණ යුද්ධවල ඔවුන්ගේ භූමිකාව සහ ඔවුන්ගේ නූතන සංරක්ෂණ අරගල දක්වා, අලි ඇතුන් පෘථිවියේ වඩාත්ම ගෞරවනීය හා වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති ජීවීන්ගෙන් එකකි. මෙම විශ්මය ජනක සතුන් අනාගත පරම්පරාව සඳහා නොනැසී පවතින බව සහතික කිරීම සඳහා සංරක්ෂණයට ප්‍රයත්න දැරිය යුතු ය .

20 වන ශතවර්ෂයේදී අලි ගහනය අඩු වීමත් සමඟ ඔවුන් ආරක්ෂා කිරීමට සංරක්ෂණ කටයුතු ආරම්භ විය. අද වන විට අලි ඇතුන් වඳවී යාමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති සතෙකු ලෙස ලැයිස්තුගත කර ඇත. මූලික වශයෙන් ඇත් දළ සඳහා දඩයම් කිරීම, වාසස්ථාන අහිමි වීම සහ අලි මිනිස් ගැටුම් එයට හේතු වේ.වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති විශේෂවල ජාත්‍යන්තර වෙළඳාම පිළිබඳ සම්මුතිය (CITES) 1989 දී ජාත්‍යන්තර ඇත්දළ වෙළඳාම තහනම් කිරීම හඳුන්වා දුන් අතර එය නීති විරෝධී ඇත්දළ වෙළඳපොල මැඩපැවැත්වීමට උපකාරී විය.එසේ තිබියදීත්, ලෝකයේ ඇතැම් ප්‍රදේශවල ඇත්දළ සඳහා ඇති ඉල්ලුම අඛණ්ඩව පවතින බැවින්, දඩයම් කිරීම ප්‍රධාන තර්ජනයක් ලෙස පවතී. ආසියාවේ කෘෂිකාර්මික ව්‍යාප්තිය, නාගරීකරණය සහ වන විනාශය හේතුවෙන් වාසස්ථාන විනාශ වීමෙන් සංරක්ෂණ ප්‍රයත්නයන් ද අභියෝගයට ලක් වේ.

ශ්‍රී ලංකා අලියා (Elephas maximus maximus) යනු ආසියානු අලියාගේ උපප්‍රජාතියක් වන අතර, එය ශ්‍රී ලංකාවේ ස්වභාවිකව සිටින සත්ත්වයකි. අලින්, ශ්‍රී ලංකාවේ ද සංස්කෘතිය, ඉතිහාසය, සහ ආගමික චාරිත්‍ර වල දැඩි වැදගත්කමක් ඇත. අලියා සමෘද්ධිය, සංස්කෘතික උරුමය, සහ ආගමික උත්සවවල දී වැදගත් වේ.වනාන්තර ආශ්‍රිත ප්‍රදේශවල අලි ඇතුන් වැඩි ප්‍රමාණයක් දක්නට ලැබෙයි. උදාහරණයක් ලෙස, මින්නේරිය, යාල, විල්පත්තුව සහ උඩවලව යන ජාතික උද්‍යානයන්හි අලින් වාසය කරයි. විශේෂයෙන්ම මින්නේරිය ජාතික උද්‍යානය "The Gathering" ලෙස හැඳින්වෙන අතර එය නිතර අලි ඇතුන් රැස්වන ස්ථානයකි. සෑම වසරකම වියළි කාලයේ දී අලි රංචු වශයෙන් ජලාශය වටා එකතු වේ.

අලින්, ශ්‍රී ලංකාවේ බෞද්ධ චාරිත්‍රවල සුවිශේෂී තැනක් අත්කරගෙන ඇත. නුවර ශ්‍රී දළදා මාලිගාවේ පැවැත්වෙන ඇසල පෙරහැර වැනි ආගමික පෙරහැරවල දී අලින් මනාව සැරසී,  දන්ත ධාතු වැඩම්මවීමේ ගෞරවනීය කටයුත්තේ යෙදෙයි. ඉතිහාසය තුළ ශ්‍රී ලංකාවේ අලින් රාජකීය හා සටන් කටයුතු සඳහා ද භාවිතා කර ඇත.

කෙසේ වෙතත්, වර්තමානයේ ශ්‍රී ලංකාවේ විශාල ගැටළුවක් ලෙස අලි මිනිස් ගැටුම (Human-Elephant Conflict) මතුව ඇත. වනාන්තර විනාශ කිරීම් සහ අනවශ්‍ය ඉදිකිරීම් ආදිය නිසා අලින් ගොවිබිම්වලට ඇතුළු වී, කෘෂි භූමියන් විනාශ කිරීමට හා දේපලවලට හානි කිරීම විශාල ගැටළුවක් වී ඇත. මෙම ගැටුම නිසා මිනිසුන් සහ අලින් යන දෙපාර්ශවයේම මරණ වැඩි වී තිබේ. අලින්ගේ ප්‍රදේශවල හෝ අඩවි පාලනය වැඩිදියුණු කිරීම, හා අලි මාරු මාර්ග (wildlife corridors) සකස් කිරීම මගින් මෙම ගැටුම සමනය කිරීමේ උත්සාහයක් ශ්‍රී ලංකා වනජීවී දෙපාර්තුමේන්තුව විසින් ගෙනයනු ලබයි.පින්නවල අලි අනාතාගාරය සහ ශ්‍රී ලංකාවේ සංරක්ෂිත වනාන්තර තුළ මෙම අලි ඇතුන් සංරක්ෂණය කරයි.

අලින්, ශ්‍රී ලංකාවේ ආගමික හා සංස්කෘතික කටයුතු සඳහා පූජනීය සතුන් ලෙස සැලකෙන බැවින්,  අලීන් විහාරස්ථානවල රැදී සිටින අතර, ආගමික පෙරහැරවලත භාවිත වේ. එම අලින්ගේ යහපත් ක්‍රියාකාරකම් සහ හොඳ පිලිබඳව වාර්තා වශයෙන් සංවාද වී තිබේ.අලින්ට හානියක් සිදු කිරීම හෝ ඔවුන්ගේ ජීවිත අවසන් කිරීම දරුණු වරදක් ලෙස දක්වා ඇත. මෙම සත්වයන් ශ්‍රී ලංකාවේ නීතිමය ආරක්ෂාවක් යටතේ සිටින අතර එම සම්පත ආරක්ෂා කිරීම අපගේ යුතුකමකි.

ලොව පුරා තර්ජනයට ලක්වූ සත්ව හා ශාක විශේෂයන්හි ජාත්‍යන්තර වෙළඳාම පිළිබඳව වන සම්මුතියට අනුව ආසියාතික වනඅලින් ආරක්ෂිත කළ යුතු සත්ව ලේඛනයට ඇතුළත් කර (CITES – Convention On International Trade In Endangered Species Of Wild) ඇත. ඒ අනුව ඇත් දළ, පණු දළ, දත්, සම්, කෙඳි, නියපොතු ආදී කිසිදු හෝ ශාරීරික කොටසක් වෙළඳාම අන්තර්ජාතික වශයෙන්ද තහනම් කර ඇත. 1979 වසරේ සිටම වනජීවී සංරක්ෂණ දෙපාර්තමේන්තුව මෙම සම්මුතියේ සාමාජිකත්වය දරයි. වනසත්ව හා වෘක්ෂලතා ආරක්ෂක ආඥා පනත බලගැන්වීම හරහාද වනඅලින් ආරක්ෂා කිරීම සඳහා අවශ්‍ය නීතිමය පියවර ගෙන ඇත. වසර 73 කට ආසන්න කාල පරාසයක් තුළ ශ්‍රී ලාංකේය වනජීවී සංරක්ෂණය උදෙසා පූර්ණ කාලීනව කැපවී සිටිනා වනජීවී සංරක්ෂණ දෙපාර්තමේන්තුව ශ්‍රී ලාංකේය අලියා සංරක්ෂණය හා බැඳුණු නෛතික බලය හිමි රාජ්‍ය ආයතනයද වේ. වනඅලියා ධජධාරී සත්ව විශේෂයක් ලෙස ගෙන සංරක්ෂණයේදී ප්‍රමුඛතාව ලබා දී ඇත. වනඅලින් සංරක්ෂණය යනු ඒ හා බැඳුණා වූ පරිසර ක්‍රියාදාමයම ආරක්ෂාවීමක් සහ ඒ මත යැපෙන සෙසු වනජීවීන්ගේ පැවැත්මයි.

තිසාරා රාජපක්ෂ.